Geboren uit water en Geest
In het gesprek tussen Jezus en Nicodemus gaat het over belangrijke dingen. Jezus spreekt over ‘opnieuw geboren worden’ en ‘geboren worden uit water en Geest’. Uit het gesprek blijkt hoe belangrijk dat is, want zonder die geboorte kun je het koninkrijk van God niet zien. Maar wat betekent het eigenlijk: 'geboren worden uit water en Geest'? Hieronder kijken we eerst naar de tekst en daarna naar de betekenis ervan. De bronnen staan onderaan.
De tekst
De eerste stap is goed kijken naar de tekst. Dan valt op dat de twee zinnen van Jezus in vers 3 en 5 bijna gelijk zijn. In veel Nederlandse vertalingen valt dat weg. Daarom geef ik hieronder een eigen vertaling:
Jezus gaf antwoord en zei tegen hem: Amen, amen, ik zeg tegen jou:
Als iemand niet geboren wordt van boven
Hij kan niet het koninkrijk van God zien
Nicodemus zei tegen hem:
Hoe kan een mens geboren worden als hij oud is?
Hij kan niet opnieuw de buik van zijn moeder binnengaan en geboren worden
Jezus gaf antwoord: Amen, amen, ik zeg tegen jou:
Als iemand niet geboren wordt uit water en geest
Hij kan niet het koninkrijk van God binnengaan
Wat geboren is uit vlees is vlees
Wat geboren is uit geest is geest
Je moet niet verbaasd als ik tegen je zeg dat jullie van boven geboren moeten worden
Over de eerste zin van Jezus (in blauw): In het Grieks is er een voorzetsel dat ‘van boven’ en ‘opnieuw’ kan betekenen. Dat is niet vreemd dat één woord die twee betekenissen heeft: als je een bladzijde opnieuw leest, dan begin je weer bovenaan. Maar je kunt elkaar verkeerd begrijpen, zoals hier gebeurd. Jezus spreekt over ‘geboren worden van boven’, door het werk van God.Maar Nicodemus begrijpt Jezus verkeerd. Hij denkt dat Jezus ‘opnieuw’ bedoelt en dat je voor een tweede keer vanuit de baarmoeder naar buiten moet. Dat kan natuurlijk niet. Daarom zegt Jezus het nog een keer, maar nu met met andere woorden zodat Nicodemus het wel begrijpt: je moet ‘geboren worden uit water en geest’. Dat is dus hetzelfde als 'geboren worden van boven'.
Over de tweede zin van Jezus (in paars): Jezus wisselt hier van ‘zien’ naar ‘binnengaan’. Er zijn geen aanwijzingen dat Jezus hier iets heel anders mee bedoeld. Hij wisselt naar een woord dat Nicodemus zelf ook gebruikte. Bovendien is deze uitdrukking ook bekend uit de andere evangeliën. Daar gaat het vaak over het 'koninkrijk van God' en altijd in de vorm van ‘binnengaan’ (de enige uitzondering is Lukas 9:27). In Johannes komt de uitdrukking ‘koninkrijk van God’ alleen hier voor.
In de verzen daarna komen de woorden ‘geest’ en ‘boven’ weer terug. Alleen ‘water’ wordt niet meer genoemd.
Betekenis
In het evangelie van Johannes staan veel scherpe tegenstellingen: het is zwart of wit. Het gaat over licht/donker, boven/beneden, leven/dood, waarheid/leugen, hemel/aarde, God/duivel, geloof/ongeloof. Die tegenstellingen botsen op elkaar: het donker verdraagt het licht niet. Dat wordt heel duidelijk zichtbaar in de kruisiging van Jezus. Je ziet het ook doordat mensen Jezus telkens niet begrijpen, net als Nicodemus hier.
Die tegenstellingen vinden we ook hier. Vlees en geest staan duidelijk tegenover elkaar (vers 6). En geboren worden ‘van boven’ staat tegenover geboren worden op een natuurlijke manier. Dat verschil is hier aanwezig, maar vind je nog sterker aan het begin van het evangelie: Wie Hem wel ontvingen en in zijn naam geloven, heeft Hij het voorrecht gegeven om kinderen van God te worden. Zij zijn niet op natuurlijke wijze geboren, niet uit lichamelijk verlangen of uit de wil van een man, maar uit God. (Johannes 1: 12-13).
Van Boven
We beginnen bij de eerste en meest duidelijke uitdrukking: ‘geboren worden van boven’. Uit de baarmoeder komen betekent niet dat je automatisch aan de goede kant van licht/boven/leven/waarheid/hemel/God/geloof staat. Anders gezegd: de wereld valt niet samen met God. Dat betekent een overstap: van dood naar leven, van donker naar licht, van ongeloof naar geloof. Als Nicodemus die stap niet maakt, gaat het koninkrijk van God langs hem heen.
Water en Geest
We zagen hierboven dat ‘geboren worden uit water en Geest’ hetzelfde is als 'geboren worden van boven'. Maar wat betekenen deze twee woorden, 'water' en 'Geest'?
Die vraag is extra lastig omdat in eerste hoofdstuk water en Geest juist tegenover elkaar staan: Johannes zegt dat hij met water doopt, maar Jezus met de heilige Geest (Johannes 1:33). Water en Geest is daar duidelijk niet hetzelfde.
Er zijn drie lijnen in de uitleg.
1) Het zijn twee woorden die wijzen naar de doop. De doop gebeurd met water en het is tegelijk ook een teken van het werk van de Geest. Die twee horen bij elkaar, net zoals bij de doop van Jezus. Maar bedoelt Jezus hier dat Nicodemus gedoopt moet worden? En dat je door de doop het koninkrijk binnengaat?
Dat roept allerlei vragen op. Is de doop met water ook gelijk de doop met de Geest? Of kan daar ruimte tussen zitten? En hoe zeker is het dan? Kerken geven hier verschillende antwoorden op.
2) De twee woorden gaan over een biologische en de geestelijke geboorte. Nicodemus was daar over begonnen omdat hij Jezus niet goed begrepen had. ‘Water’ verwijst dan naar de natuurlijke geboorte: het vruchtwater van de moeder of het zaad van de vader. Het is een bekend beeld uit die tijd. 'Geest' gaat dan over de geestelijke geboorte. Dat verklaart ook waarom het in de verzen daarna alleen over ‘geest’ gaat en niet meer over ‘water’. Het probleem is alleen dat de natuurlijke geboorte op verschillende manieren beschreven wordt in Johannes, maar nooit op deze manier. Dit zou dan de enige keer zijn dat het er zo staat.
3) Het zijn twee woorden voor het nieuwe leven van het geloof. Het gaat over het hele nieuwe, eeuwige leven voor mensen die geloven. Daar hoort de doop bij, maar het gaat ook over veel meer. Water heeft ook te maken met reiniging (Joh. 9:7, 13:5) en het wegnemen van dorst (4:10, 6:35). En de Geest werkt niet alleen in de doop, maar in het hele nieuwe leven.
De verbinding tussen water, Geest en nieuw leven komen we ook op andere plaatsen tegen:
In Johannes: ‘Op de laatste dag, het hoogtepunt van het feest, stond Jezus in de tempel, en Hij riep: ‘Laat wie dorst heeft bij Mij komen en drinken! “Rivieren van levend water zullen stromen uit het hart van wie in Mij gelooft,” zo zegt de Schrift.’ Hiermee doelde Hij op de Geest die zij die in Hem geloofden zouden ontvangen; (Johannes 7:37-39a).
En bij de profeten: ‘Ik zal zuiver water over jullie uitgieten om jullie te reinigen van alles wat onrein is, van al jullie afgoden. Ik zal jullie een nieuw hart en een nieuwe geest geven, Ik zal je versteende hart uit je lichaam halen en je er een levend hart voor in de plaats geven. Ik zal jullie mijn geest geven en ervoor zorgen dat jullie je aan mijn bepalingen houden en mijn regels naleven.’ (Ezechiël 36: 25-27).
Deze laatste uitleg lijkt mij de beste.
Bronnen
- Robert Kysar, ‘The Gospel of John’, in: Anchor Bible Dictionary, editors: David Noel Freedman, 1992
- J. Ramsey Michaels, The Gospel of John, 2010